هر سال تزریقات غیر ایمن موجب حدود 16- 8 میلیون ابتلا به هپاتیت B، 5 – 2 میلیون ابتلاء به هپاتیت C و 160- 80 هزار موردHIV می‌گردد. همچنین بیماریهای انگلی ماننـد مالاریـا، عفونتهای باکتریال نظیر آبسه‌ها و عفونت‌های قارچی نیز در اثر تزریقات غیرایمن اتفاق می‌افتند.

اطمینان از ارائه ایمن تزریقات و دفع مناسب ضایعات تزریق در کشور.

راهکارها :

-       تأمین و توزیع سرنگAD  * (Auto Disable)یا خود ایستا برای کلیه مراکز واکسیناسیون

-       تأمین و توزیع Safety Box برای کلیه مراکز واکسیناسیون

-       ایجاد هماهنگی‌های برون بخشی در جهت دفع ایمن ضایعات

-       ایجاد هماهنگی‌های درون بخشی برحسب نیاز

-       سوزاندن کلیه ضایعات در مراکز شهری در زباله سوز

-       سوزاندن کلیه ضایعات در مناطق روستایی در گودال‌ها یا کوره‌های محلی

-       آموزش پرسنل

-       آموزش و اطلاع رسانی به جامعه

کلیات تزریقات ایمن :‌

تزریقات یکی از روش‌های شایع در تجویز فرآورده‌های دارویی می‌باشد که درصورت عدم رعایت موازین توصیه شده خطرات بالقوه و بالفعلی را بر ارائه کنندگان، مصرف کنندگان خدمت و نیز جامعه اعمال می‌نماید. ایمنی تزریقات با تکیه بر چهار محور بنیادی ذیل تأمین می‌گردد:

1- کاهش رفتار پرخطر کارکنان بهداشتی درمانی به‌منظور پیشگیری از جراحات ناشی از وسایل تیز و برنده آلوده ؛

2-  افزایش سطح ایمنی کارکنان در حین کار با وسایل تیز و برنده درمانی ؛

3- جمع آوری، نگهداری، انتقال و دفع مناسب و بهداشتی زباله‌های آلوده و پرخطر ؛

4- تغییر رفتار و نگرش افراد جامعه و پزشکان نسبت به مقوله تقاضا و تجویز دارو به ‌روش تزریقی.

تزریقات غیرایمن

تزریقات غیر ایمن شامل :‌
·       روش غلط تزریق ؛

·       محل نامناسب تزریق ؛

·       داروی ناصحیح ؛

·       حلال غلط ؛

·       دز غلط دارو ؛

·       دسترسی افراد جامعه به سرنگ و سرسوزن استفاده شده (امحاء ناصحیح).

تزریقات ایمن یعنی تهیه و تأمین وسایل و تجهیزات و آموزش‌هائی برای ارائه خدمت تزریق به افراد جامعه به‌صورتی که ایمنی فرد خدمت گیرنده، خدمت دهنده و جامعه فراهم شود.

یک تزریق ایمن به گیرنده خدمت آسیب نمی‌رساند و تزریق کننده را در معرض هیچ خطری قرار نمی‌دهد و باعث تجمع ضایعاتی که خطر برای جامعه داشته باشد نمی‌گردد به عبارتی:‌

الف) استفاده از سرنگ AD در تزریقات ؛

ب) استفاده از Safety Box برای جمع‌آوری سرنگ و سرسوزن مصرفی ؛

ج) جمع آوری Safety Boxهای پرشده و سوزاندن در زباله سوز ؛

د) آموزش و ارئه آگاهی‌های لازم به ارائه دهنده و گیرندگان خدمت از عوامل تأمین کننده ایمن تزریق می‌باشند.

همه مایعات بدن باید حاوی پاتوژن فرض شود. پوست و محیط را باید حاوی میکروارگانیسم فرض کرد تزریقات ناصحیح می‌تواند راحت‌تر از مسیرهای تنفسی، خوراکی و یا تماس جنسی عفونت را منتقل کند.

چنانچه تزریقات غیر ایمن انجام گیرد می‌توانند باعث بروز عفونت در افراد شوند در این صورت انتقال می‌تواند از طریق تماس انگشتان با سرسوزن، از روی پوست، فرورفتن سر سوزن بداخل بدن یا توسط مایعاتی که تزریق می‌گردند و یا از طریق سوزن و سرنگی که قبلاً مصرف شده ایجاد شود.

امروزه میلیون‌ها نفر دچار ضعف سیستم ایمنی هستند و بیلیون‌ها تزریق توسط افراد غیر دوره دیده و یا مردم ناآگاه انجام می‌شود، لذا فقط بایستی از تزریق در موارد ضروری درمانی و یا ایمنسازی استفاده کرد. بسیاری از واکسیناتورها علاوه بر ایمنسازی، تزریقات درمانی هم انجام می‌دهند که بسیاری از این تزریقات مثل تزریق ویتامین‌ها غیر ضروری هستند.

چرا تزریقات غیر ضروری انجام می‌شود؟

گاهی اوقات برخلاف آنچه که کارکنان بهداشتی توصیه می‌کنند، بعضی از بیماران ممکن است خودشان تقاضای تزریق کنند. آنها ممکن است به غلط بپندارند که تزریق لازم بوده و مؤثرتر از درمان خوراکی است و یا باعث بهبودی سریع‌تر بیماری می‌شود در حالیکه ممکن است درمان خوراکی بهترین روش درمان آنها باشد.

پزشکان نیز ممکن است به دلایل مختلف مانند عدم اطلاع کافی از عوارض تزریقات، کمبود وقت برای توجیه و توضیح به بیمار و یا برای جلب توجه و رضایت بیمار در شرایط مساوی داروی تزریقی به جای داروی خوراکی تجویز نمایند.

موازین تزریقات ایمن :

الف- محل تمیز (Clean work plan) :

در هر مرکز برای واکسیناسیون مکانی خاص را تعیین نمائید. محل دریافت واکسن و آماده‌سازی واکسن باید در این مکان در نظر گرفته شود. وسائل لازم برای تزریق شامل پنبه الکل و سرنگ را بر روی میزی که به این امر اختصاص داده‌اید قرار دهید. به خاطر داشته باشید وسائلی که روی میز است باید تمیز بوده و خون، پنبه آلوده و …. منظره آن را زشت نکرده باشد.

بهتر است Safety Box را جهت دفع بلافاصله سرنگ در نزدیک‌ترین محل به واکسیناسیون یا زیر میزی که وسائل واکسیناسیون بر روی آن قرار دارد، قرار دهید.

ب – شستشوی دست (Hand washing) :

از آنجائیکه هر مایعی از بدن ممکن است حاوی عوامل بیماری‌زا باشد و باعث انتقال بیماری گردد باید دستهای فرد تزریق کننده قبل از تزریق به‌طور کامل با آب و صابون شسته شود.

ج- سرسوزن و سرنگ استریل :

1- یک سرنگ و سرسوزن استریل برداشته و بسته‌بندی آن را از نظر وجود پارگی و هرگونه صدمه بازبینی نمائید.

2- تاریخ انقضا آن را کنترل کنید.

3- در صورت اطمینان از استریل بودن می‌توانید از آن استفاده نمائید.

4- به هیچ قسمتی از سرسوزن قبل و بعد از واکسیناسیون دست نزنید و از سرپوش‌گذاری مجدد سرسوزن اجتناب کنید. اگر سرپوش‌گذاری لازم است (برای مثال کودک به‌علت ترس حرکاتی انجام می‌دهد وتزریق با تأخیر انجام می‌شود) تکنیک استفاده از یک دست* را بکار ببرید. سرسوزنی را که با سطح غیر استریل تماس داشته است دور بیاندازید.

* سرپوش‌گذاری به‌وسیله تکنیک استفاده از یک دست:

1- سرپوش را روی میز قرار دهید.

2- سرنگ و سرسوزن را در یک دست گرفته و بدون استفاده از دست دیگر داخل سرپوشی که روی میز گذاشته‌اید، قرار دهید.

د- ویال و حلال مناسب :

1- مطمئن شوید حلال مربوط به هر واکسن لئوفیلیزه را در اختیار دارید به عبارتی برای هر واکسن از حلال اختصاصی آن استفاده نمائید.

2- به هنگام بازسازی واکسن، واکسن و حلال باید دارای درجه حرارت یکسان (8-2 درجه سانتی‌گراد) باشند.

3- برای بازسازی هر ویال واکسن از یک سرنگ و سرسوزن استفاده نمائید.

4- همه حلال موجود در ویال را استفاده کنید.

5- بعد از استفاده از سرنگ، آن را بدون سرپوش گذاری در Safety box بیندازید.

6- به خاطر داشته باشید همه واکسنهای بازسازی شده را فقط تا 6 ساعت پس از بازسازی می‌توان استفاده کرد و پس از آن باید دور ریخته شوند.

7- هرگز یک سرسوزن را برای کشیدن دوزهای بعدی یک ویال واکسن، داخل ویال نگذارید.

ر- تمیز کردن محل تزریق (Skin cleaning) :

1- محل واکسیناسیون را در صورت کثیف بودن محل تزریق ابتدا با آب و صابون شستشو دهید.

2- محل تزریق را با پنبه الکل (70 درصد) به صورت دایره‌ای ضدعفونی کنید.

3- هرگز از پنبه الکل از قبل آماده شده استفاده نکنید.

ز- جمع‌آوری صحیح اجسام نوک تیز

(Appropriate collection of sharps) :

1- سرنگ و سرسوزن‌های مصرف شده را همیشه در Safety box بیندازید.

2- برای جلوگیری از فرو رفتن نوک سوزن در دست هرگز بعد از واکسیناسیون، به سرسوزن دست نزنید و از سرپوش گذاری مجدد سرسوزن اجتناب کنید.

3- سرنگ و سرسوزن را بلافاصله بعد از استفاده درSafety box  بیندازید.

4- بیش از 4/3حجمSafety box  را پر نکنید.

5- دربSafety box های پر شده را قبل از حمل برای دفع ببندید.

6-Safety box های پرشده را در یک مکان مطمئن و خشک و دور از دسترس کودکان و مردم نگهداری کنید. تا مطابق دستورالعمل‌های موجود دفع شوند.

7- برای اجتناب از ایجاد صدمه در اثر سرسوزن هرگزSafety box  پر شده را در دست نگیرید، تکان ندهید، فشار ندهید، یا روی آن ننشینید یا نایستید.

8-  Safety boxپر را دوباره باز نکنید، خالی نکنید یا مورد استفاده مجدد قرار ندهید.

سرنگهایAD سرنگهایی هستند که خودبه‌خود قفل می‌شوند، و در نتیجه فقط یکبار می‌توانند مورد استفاده قرار گیرند. سرنگهایAD وسیله انتخابی برای همه انواع جلسات ایمنسازی هستند.

هر سرنگ AD استریل شده و به‌وسیله کارخانه بسته‌بندی می‌شود. انواع مختلفی از سرنگهای AD وجود دارد. بیشتر سرنگهای AD دارای سرسوزنی ثابت هستند. سایر انواع دارای سرسوزنهای جدا شدنی هستند که تنها به سرنگهای AD خاص خودشان متصل می‌شوند. این سرسوزنها را با سرنگهای استاندارد دیگر نمی‌توان استفاده کرد. همه سرنگهای AD به‌منظور حفظ سترونی سرسوزن دارای سرپوش پلاستیکی هستند و بعضی از آنها حتی جهت پیستون نیز سرپوش دارند. سرنگهای AD در حجم‌های مختلف برای تجویز واکسن BCG و یا سایر واکسنها وجود دارد.

مراحل استفاده از سرنگهای AD به شرح ذیل است :

گام اول :  سرنگ و سرسوزن را از بسته‌بندی خارج کنید.

گام دوم : اگر سرسوزن آن ثابت نیست سرسوزن را به سر سرنگ متصل کنید. سرپوش سوزن را بدون اینکه سوزن را لمس کنید بردارید.

پیستون را فقط یک بار می‌توانید به عقب کشیده و بازگردانید، بنابراین کارکنان بهداشتی باید توجه کنند که نباید پیستون را بی‌مورد حرکت دهند و یا هوا را به داخل ویال تزریق کنند چون این مسئله موجب غیرقابل استفاده شدن سرنگ می‌شود.

گام سوم : سرسوزن را روی ویال واکسن قرار دهید و سوزن را وارد ویال نمائید. و توجه نمائید که سر سوزن حتماً داخل مایع قرار گرفته باشد.

گام چهارم : پیستون را به عقب بکشید تا سرنگ پر شود. پیستون به‌طور اتوماتیک متوقف می‌شود چنانچه به‌علامت 5/0 میلی‌لیتر برسد، شما یک صدای «کلیک» خواهید شنید.

گام پنجم : سرسوزن را از داخل ویال خارج کنید. برای از بین بردن حباب‌های هوا، سرنگ را مستقیم نگهدارید و به بدنه سرنگ ضربه بزنید. سپس به‌دقت به سمت علامت توقف فشار دهید.

گام ششم : سرسوزن را در محل تزریق که قبلاً‌ آماده کرده‌اید، داخل کنید.

گام هفتم : پیستون را به سمت جلو فشار دهید و واکسن را تزریق کنید. بعد از تزریق پیستون به‌صورت اتوماتیک قفل می‌شود و حرکت نمی‌کند و سرنگ نمی‌تواند مورد استفاده مجدد قرار گیرد. به خاطر داشته باشید بعد از استفاده از سرنگ آن را مجدداً سرپوش‌گذاری نکنید.

تذکر : در تزریقات مربوط به واکسیناسیون نیازی به آسپیراسیون نمی‌باشد.

گام هشتم : سرنگ و سرسوزن استفاده شده را در داخل جعبه ایمن(Safety Box)  غیرقابل نفوذ و مقاوم نسبت به سوراخ‌شدگی که برای جمع‌آوری ضایعات تعیین شده است، بیندازید.

امتیازات سرنگ AD :

فقط یکبار قابل استفاده‌اند.
موجب حذف انتقال بیماریهای منتقله از انسان به انسان که به‌علت استفاده مجدد از سرنگ و سرسوزن آلوده رخ می‌داد، می‌شوند.
نیاز برای استریل کردن مجدد توسط کارکنان بهداشتی نداشته بنابراین زمان لازم برای این امر حفظ می‌شود.

علاوه بر سرنگ AD از سرنگ و سر سوزن یکبار مصرف برای بازسازی استفاده می‌ شود .

سرنگ و سرسوزن یکبار مصرف :

ارائه واکسن کارآ و مؤثر با رعایت نکات ایمنی :

همانطوریکه استفاده از تجهیزات تزریق ایمن مهم است به‌همان اندازه ارائه واکسنی کارآ و مؤثر که به درستی در زنجیره سرما نگهداری شده باشد، به درستی بازسازی شده باشد و صحیح تجویز شود، دارای اهمیت است.

برای تأمین سلامت واکسن نکات ذیل را بررسی نمائید :

·        کنترل ویال و برچسب ؛

·        نحوه ذخیره واکسن ؛

·        تطابق واکسن با حلال ؛

·        بررسی VVM.

نکاتی که در بررسی ویال واکسن باید مورد توجه قرار گیرند شامل :

1- برچسب ؛

2- زمان انقضاء مصرف ؛

3- علائم آلودگی ؛

4- قرار گرفتن در معرض یخ‌زدگی ؛

5- قرارگرفتن در معرض گرمای زیاد.

در بررسی آلودگی به نکات ذیل توجه کنید :

·  اگر هرگونه ترک خوردگی، شکستگی و یا نشت وجود دارد ویال را دور بـریزید.

·  اگر تغییر ظاهری وجود داشته و یا ذرات معلـق دیده می‌شود ویال را دور بریزند.

·  اگر ویال در آب غوطه‌ور شده باشد غیرقابل مصرف بوده و باید دور ریخته شود.

ارزیابی از نظر قرار گرفتن در معرض یخ‌زدگی :

واکسنهای ثلاث، توأم بالغین، توأم خردسال، کزاز، هپاتیت ب و هموفیلوس آنفلوانزا اگر مظنون به یخ‌زدگی باشند باید دور ریـخته شوند. در مورد بـررسی یخ‌زدگی بایـد از (Shake test) استفاده نمود.

ارزیابی قرار گرفتن ویالها  در حرارت بالا :

اگر واکسنها حاوی VVM باشند و مربع داخلی همرنگ و یا تیره‌تر از دایره بیرونـی باشد، باید ویال دور ریخته شود.

اگر واکسن دارای VVM نباشد، نمودار درجه حرارت را چـک نمائید و کـارت زنجیره سرما را بررسی کنید.

توجه داشته باشید :

- تنها سرنگ را هنگامی پرکنید که گیرنده تزریق آماده باشد.

- هیچگاه ویالهای ناقص مصرف شده را با هم مخلوط نکنید.

- ویالهای باز شده را در داخل یخچال و داخل ظرف مخصوصی با علامت «درحال مصرف»‌ مشخص نمائید.

- واکسنهای باز سازی شده، پس از 6 ساعت دور ریخته شوند.

قبل از مصرف واکسن نکات ذیل را کنترل کنید :‌

آیا هنوز برچسب واکسن به ویال چسبیده است؟

آیا واکسن صحیح و حلال مناسب آن را انتخاب نموده‌اید؟

زمان انقضاء واکسن را کنترل نموده‌اید؟‌

آیا آلودگی ظاهری و ذرات شناور ندارند؟

واکسنهای حساس به سرما علائم یخ‌زدگی ندارند؟

چند روش ساده برای اطمینان از سلامت تزریقات

ارائه خدمات واکسیناسیون باید در محلی تمیز که مختص واکسیناسیون است و با خون و ترشحات آلوده نشده، انجام شود. هر دز را قبل از تجویز آماده کنید و هرگز چندین سرنگ را از قبل آماده نکنید.

هرگز سرسوزن را در بالای ویال واکسن باقی نگذارید.

توصیه‌های اختصاصی در مورد استفاده، ذخیره و حمل و نقل واکسنها را بکار ببندید.

مراحل ذیل را برای بازسازی ایمن واکسنها دنبال کنید :

الف) مطمئن شوید از حلال صحیح برای هر واکسن لیوفلیزه استفاده کرده‌اید و کنترل کنید که حلال و واکسن ساخت یک کارخانه باشند.

ب) در هنگام بازسازی درجه حرارت حلال و واکسن باید یکسان باشد (8-2 درجه سانتی‌گراد).

ج) برای هر ویال واکسن یک سرنگ و سرسوزن استریل استفاده کنید.

همه حلالی را که در اختیار دارید برای یک ویال استفاده کنید. بعد از استفاده سرنگ را در داخل Safety Box بیندازید.

د) همه واکسنهای بازسازی شده حداکثر 6 ساعت پس از بازسازی قابل مصرف هستند و پس از آن باید دور ریخته شوند.

برای هر کودک از یک سرنگ و سرسوزن جدید AD  بارعایت نکات ذیل استفاده نمائید :

الف) از یک سرنگ و سرسوزن AD جدید که از نظرکیفی کنترل شده است استفاده کنید.

ب) بسته‌بندی سرنگ و سرسوزن را بخوبی مورد بازبینی قرار دهید چنانچه بسته‌بندی دچار اشکال و یا پارگی بود، آنرا دور بیندازید.

ج) به هیچ یک از قسمتهای سرسوزن دست نزنید. چنانچه سطح سرسوزن به ‌هرعلت غیراستریل شد، آن را دور بیندازید.

فرو رفتن سوزن در دست وقتی رخ می‌دهد که:

·       کارکنــان بهداشـتی سرسـوزن را سرپـوش گذاری مـجدد کننـد یا درحـالیـکه سرنـگها و سرسوزنهای مصرف شده را در دست دارند راه بروند.

·       اگر بیماران، بخصوص کودکان، وضعیت درستی در مدت زمانـی که تـزریق انجام می‌شود، نداشته باشند (حرکت کودک، گریه و ….)

·       اگر ضایـعات تزریق به خـوبی جمع‌آوری نشـده باشند و مردم در معـرض تــماس بـا ایـن ضایعات (سرنگ و سرسوزن مصرف شده)‌ قرارگیرند.